Konstytucja została uchwalona , kiedy to „Naród polski [był już] w ostatnim stadium upadku” – tak pisał „Monitor”, jedno z najbardziej wpływowych czasopism politycznych obozu reformatorskiego XVIII w. Stan Rzeczpospolitej był rzeczywiście fatalny. Polska już od schyłku XVII w. nie była państwem suwerennym, gdyż całkowicie była zależna od Rosji.

   Rok 1772, który przyniósł I rozbiór Polski, spowodował swoisty przełom w myśleniu o reformach państwa. Polacy podjęli różne inicjatywy, które dążyły do naprawy Polski, która „nierządem stała”. Druga połowa lat 80. przyniosła zmianę sytuacji międzynarodowej, na korzyść naszego kraju.  Król Stanisław August Poniatowski postanowił wykorzystać tę sytuację do wzmocnienia swojej władzy i niezależności od Katarzyny II.

   Od grudnia 1790 r. w tajemnicy spotykali się najważniejsi przedstawiciele obozu reformatorskiego: Stanisław Małachowski, Hugo Kołłątaj, Julian Ursyn Niemcewicz, Ignacy Potocki i Tadeusz Matuszewicz. Z czasem ich liczba sięgnęła 60 osób. Podczas spotkań zastanawiano się nad kształtem reformy, m.in. analizując konstytucję amerykańską i prace francuskiego Zgromadzenia Narodowego.

   Ich działania przyspieszyło pogorszenie się sytuacji międzynarodowej. Przegłosowanie ustawy zmieniającej ustrój zaplanowano na okres tuż po Wielkanocy, gdy większość posłów, którzy sprzeciwiali się reformom państwa, wciąż przebywała w swoich oddalonych często o setki kilometrów dworach.

   Rankiem 3 maja 1791 r. po otwarciu obrad sejmowych odczytano odpowiednio dobrane depesze dyplomatyczne wskazujące, że Polsce grozi kolejny rozbiór. Ignacy Potocki zwrócił się do króla: „abyś nam odkrył widoki swoje ku ratowaniu ojczyzny”. Poniatowski odparł, że jest nim uchwalenie wielkiej reformy. Natychmiast przegłosowano uchwalenie Ustawy Rządowej. Król zaprzysiągł konstytucję: „Przysięgłem Bogu, żałować tego nie będę”.

   Uchwalona 3 maja 1791 roku Ustawa Rządowa regulowała ustrój prawny Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Była pierwszą w Europie i drugą na świecie (po konstytucji amerykańskiej z roku 1787) nowoczesną, spisaną konstytucją. Uchwalona przez Sejm Wielki (Sejm Czteroletni) była wyrazem najwyższej troski o losy gasnącego państwa. Zmieniała ustrój państwa na monarchię dziedziczną, ograniczała szlachecką demokrację, opartą na zasadzie liberum veto i wolnej elekcji – praw, które nie pozwalały na reformy i rozwój państwa. Konstytucja formalnie zniosła te prawa, wprowadzając jednocześnie monarchię dziedziczną oraz częściowe zrównanie praw osobistych mieszczan i szlachty, a także wzięła chłopów pod ochronę państwa. Praworządność państwa miał zagwarantować trójpodział władzy.

   Niestety, konstytucja przestała obowiązywać w praktyce już po ponad 14 miesiącach, w momencie przystąpienia samego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego do konfederacji targowickiej, będącej spiskiem części polskich magnatów przeciwnych zmianie ustroju Rzeczypospolitej. Jednak stanowiła symbol dążenia do odrodzenia narodowego przez cały okres zaborów. Wraz z odchodzeniem w przeszłość świadków epoki Konstytucja stawała się mitem dla żyjących pod zaborami. Jak to określił jeden z działaczy emigracji po powstaniu listopadowym, Janusz Woronicz, „Ustawa 3 maja nie zdołała odwrócić już rozbiorów, uratować niepodległości narodu, uratowała go wszakże pod względem wewnętrznej naprawy, uratowała od wiecznej zakały. Z zapałem powitał ją cały naród i po dziś dzień jest ona jedynym węzłem rozszarpanej Polski”.

   Po całkowitej utracie niepodległości przez Polskę w roku 1795, kiedy to doszło do ostatniego, III rozbioru ziem polskich, wspomnienie konstytucji przypominało Polakom o walce o niepodległość. Zdaniem dwóch współautorów ustawy – Ignacego Potockiego i Hugona Kołłątaja, KONSTYTUCJA 3 MAJA była „ostatnią wolą i testamentem gasnącej Ojczyzny”.

         Po upadku Rzeczypospolitej stała się niedoścignionym wzorem i symbolem marzeń o niezawisłości państwa i wolności jego obywateli.

   

   Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r., rocznica Konstytucji 3 maja została uznana za święto narodowe uchwałą Sejmu Ustawodawczego z 29 kwietnia 1919 r. Po II wojnie światowej obchodzono je do 1946. Wówczas władze komunistyczne zaprzestały i zabroniły publicznego świętowania, a próby manifestowania były często tłumione przez MO. Święto to zostało oficjalne zniesione ustawą w 1951 r. Święto Narodowe Trzeciego Maja przywrócono ustawą z dnia 6 kwietnia 1990 r.

Źródła:

- dzieje.pl

- pl.wikipedia.org